Po zakończeniu wojen i powstań nadszedł w 1921 r. dla młodego polskiego lotnictwa wojskowego czas na porządki i unifikację. Ujednolicono organizację jednostek, tworząc pułki lotnicze, początkowo w Warszawie, Krakowie i Toruniu. Mniej liczne i starsze typy samolotów wycofano z eskadr bojowych do szkolenia lub na złom. Zaczęto także regulować kwestie malowania i oznakowania maszyn.

Ilustracja tytułowa – szachownice na samolotach PZL P.7a eskadr krakowskich, 1935

Wielkie porządki

Wydana w 1921 r. instrukcja  „Ogólne Warunki Techniczne Płatowców” określała szachownicę – jej wymiary, formę, zasady stosowania, a nawet kolorystykę dużo dokładniej niż wprowadzający ją pierwotny rozkaz z grudnia 1918 r. Od tego momentu znak polskiego lotnictwa wojskowego miał mieć barwy: amarantową (ciemnoróżową – tradycyjnie stosowaną w XIX w. w Wojsku Polskim, m.in. w mundurach słynnych szwoleżerów) i białą. Ustalono także dokładnie wymiary szachownic i ich rozmieszczenie – 1,35 m na górnych powierzchniach górnego płata i dolnych powierzchniach dolnego (z wyjątkiem dla szczególnie wąskich dolnych skrzydeł „półtorapłatów” Nieuporta –  0,75 m) oraz 0,45 m na sterze kierunku. Co ciekawe, podano także wymiar 0,55 m dla znaku na kadłubie, jednak instrukcja nie przewidywała umieszczania znaku w tym miejscu. Szerokość obwódki została ustalona na 0,05 m niezależnie od wielkości znaku, co spowodowało, że na ogonach obwódki były stosunkowo grube względem całej szachownicy, a na płatach nieproporcjonalnie cienkie.

Breguet XIX z przepisowymi szachownicami wg instrukcji „Ogólne Warunki Techniczne Płatowców”

Zmiana koloru szachownicy

Następna instrukcja „Malowanie płatowców” z maja 1924 zmieniła amarant na cynober (jasną czerwień z odcieniem lekko pomarańczowym), uwzględniła pojawienie się samolotów jednopłatowych (w ich przypadku znaki malowane miały być oczywiście na górnych i dolnych powierzchniach skrzydeł), dopuszczała także malowanie znaku na dolnej powierzchni górnego płata gdy dolny płat był wyraźnie krótszy od górnego (jak w licznych wówczas w szkołach lotniczych Caudronach G.III). Ustalono też większe rozmiary szachownic: 600, 1200 i 1800 mm. Dokument zawierał tabelę wskazującą, jaki wymiar znaku miał mieć namalowany dany typ samolotu w poszczególnych położeniach.

Jaka obwódka szachownicy?

Kolejnym ważnym etapem w dziejach szachownicy było Rozporządzenie Prezydenta RP w sprawie znaków przynależności z 1 marca 1930 r. Potwierdzało ono poprzednie ustalenia, wprowadzając jednak wreszcie zasadę malowania obwódki proporcjonalnie do wielkości całego znaku, w stosunku obwódki do pola 1:5. Dekret ten rozszerzył także stosowanie szachownic również do balonów i sterowców wojskowych. Następny dekret Prezydenta, z 24 listopada 1937 r., powtórzył pochodzącą z 1918 r. zasadę dotyczącą nieprawidłowej heraldycznie kolejności kolorów: „lewe górne i prawe dolne barwy czerwonej z białą obwódką, a pozostałe białe z obwódką czerwoną”.

 

Myśliwiec SPAD 61 C1 produkcji PZL – z przepisowymi szachownicami o jednakowej szerokości obwódkach

Samolot Myśliwski SPAD 61 C1 produkcji francuskiej – szachownica odwrócona

Porządek ma swoje granice

Dzięki przedstawionym regulacjom malowanie szachownic było stopniowo porządkowane. Można uznać, że przepisy te były zasadniczo przestrzegane, z pewną liczbą wyjątków.

Schreck FBA 17 HE2 z „francuską” odwróconą szachownicą

Pierwszym z „nieporządków” było stosowanie odwróconego układu barw. O ile na samolotach produkcji krajowej zasadniczo trzymano się przepisów, to większość maszyn wyprodukowanych we Francji (a w latach 20. używaliśmy ich bardzo wiele: SPADy, Breguety, Potezy) nosiła szachownice w porządku odwróconym – być może dlatego, że taka właśnie biało-czerwona szachownica jest powszechnie stosowanym znakiem na kolejach francuskich, a może dlatego, że Francuzi ściślej niż Polacy trzymali się zasad heraldyki. Czasem po sposobie malowania szachownic odróżnić można samolot tego samego typu importowany znad Sekwany od wyprodukowanego na licencji w Polsce.

Breguet XIX – pierwszy egzemplarz dostarczony z Francji. Szachownica odwrócona „francuska”.

Potezy XV A2 z oboma wariantami szachownic, przepisowa i odwróconą.

Lublin R XIII z prawidłowymi szachownicami

PZL P.6 – duże szachownice na płacie

Low visibility ‘30s

Drugim – świadomym –odstępstwem od nakazanych zasad było wprowadzenie w 1932 r. niezwykle ciekawego, nowatorskiego systemu malowania oznaczeń państwowych w sposób określany obecnie jako „low visibility” („o ograniczonej widoczności”). W wyniku dyskusji w prasie fachowej, dotyczącej kamuflażu samolotów, zwrócono uwagę na fakt, że duże szachownice w kontrastowych i świetnie widocznych kolorach nie tylko negatywnie wpływają na maskowanie samolotu, ale także ułatwiają przeciwnikowi celowanie, zarówno z samolotu, jak i z ziemi.

PZL P.11a – na dole szachownice o obniżonej widoczności, bez białych pól

PZL P.11a w locie – na górnej powierzchni płata szachownice zmniejszone i umieszczone niesymetrycznie

Aby temu zaradzić, duże znaki na górnych powierzchniach zamalowano, a zamiast nich wprowadzono szachownice małe, o boku ok. 50 cm, w dodatku umieszczone niesymetrycznie, by utrudnić celowanie pilotom myśliwców przeciwnika. Z kolei na dolnych powierzchniach płatów zrezygnowano całkowicie z barwy białej, malując wyłącznie pola czerwone. Obie te zasady, choć sprzeczne z obowiązującym prawem, były na samolotach ściśle bojowych (myśliwcach i bombowcach) stosowane powszechnie, natomiast nie wprowadzono ich na wojskowych maszynach towarzyszących czy szkolnych oraz na prototypach.

PZL 37 Łoś A – małe szachownice na górnych powierzchniach

PZL 37 Łoś B – szachownice na dolnych powierzchniach z przywróconymi tuż przed wojną białymi polami

O ile zmniejszenie i niesymetryczny układ szachownic na powierzchniach górnych sprawdziły się znakomicie (chociaż tuż przed wojną, w czasie mobilizacji oraz w pierwszych dniach walk zdarzało się, że ich widoczność redukowano jeszcze bardziej, zamalowując je rozcieńczoną, półprzezroczystą farbą kamuflażową), to rezygnacja z białych pól na spodzie płatów okazała się pewną przesadą, utrudniając identyfikację własnych maszyn polskim wojskom lądowym. Dlatego też tuż przed wojną powrócono do stosowania tam normalnych, biało-czerwonych znaków, co szczególnie potwierdzają zdjęcia produkowanych w 1939 r. Łosi, a także wykonane przez Niemców fotografie samolotów zestrzelonych podczas walk wrześniowych.

Szkolne RWD 8 pws – szachownice z białymi polami

Wykorzystano zdjęcia z NAC – domena publiczna


Reklama

 

Kolory używane do malowania polskich samolotów w latach 1919 – 1939, farby modelarskie akrylowe do malowania aerografem.

.

.

HTK-BS01 zawiera farby modelarskie do malowania pędzlem, kolory kamuflażu polskich samolotów wojskowych w okresie międzywojennym

.

 .
Celulozowe lakiery modelarskie do malowania aerografem. Zawierają podstawowe kolory stosowane w latach 1919-1939
0 0 votes
Article Rating